جمال صفری:اشغال ایران توسط قوای متفقین درجنگ جهانی دوم و سقوط رضا پهلوی

بمناسبت سالگرد تولّد دکترمحمّد مصدّق «زندگینامۀ دکترمحمّد مصدّق»

* تذکاریۀ  مذاکرات توسط  معاون وزارت خارجه ( ولس):

سررونالد کامبل، کاردار انگلیس، امروز صبح به من تلفن و تقاضا کرد مرا ببیند. سر رونالد  اظهار  داشت که آقای ایدن به اطلاع  وزیر خارجه (کردل ) هول برساند، در پاسخ  به پرسش نام برده در بارۀ وضعیت ایران، دولت بریتانیا تصمیم گرفته‌است از شاه جدید پشتیبانی کند و حکومت او راه به رسمیت  بشناسند. چون دولت ایران در این باره چنین اظهار تمایل کرده‌است.  آقای ایدن گفت… که شاه  جدید… اطمینانهایی داده‌است که قانون اساسی ایران را رعایت خواهد کرد ، املاکی  که پدرش گرفته‌است به ملت باز خواهد گرداند و تعهد می‌کند اصلاحاتی  را که دولت انگلیس لازم شمرده‌است انجام خواهد‌داد. افزون براین، آقای ایدن اظهار می‌دارد که معتقد است گزارشهای مدعی اعمال خشونت  و وحشیگری از جانب نیروهای  شوروی عمداً  توسط  مأموران  ایرانی اخراج  شده پخش  شده‌است. او بازهم گفت گرچه وضعیت در شرق ایران هنوزبه هیچ‌وجه روشن نیست، تمام گزارشهایی که تاکنون دولت بریتانیا  در یافت کرده‌است نشان می‌دهد که انضباط در میان نیروهای  شوروی خوب است.

 سومنر ولس

12 /10/ 41 (20/7/20)

* تلگرام چرچیل  به استالین:

تنها نفعی که ایران برای ما دارد این است که به ما اجازه می‌دهد سدی در برابر پیشروی آلمانی‌ها به  طرف شرق ایجاد کنیم و سپس کمکهای لازم  را به شما در منطقۀ دریای  خزر برسانیم. اگر شما می خواهید از پنج تا شش لشکری که در ایران دارید برای جنگ در جبهۀ روسیه استفاده کنید ، ما  مسئولیت حفظ  نظم را در سراسر ایران و بهبود  وضع راههای این کشور را به عهده می‌گیریم.  من از طرف بریتانیا قول می‌دهم  که با قبول این مسئولیت به هیچ وجه قصد نداریم ، چه درهنگام  جنگ  و چه پس از آن، امتیازاتی در ایران به زیان منافع  شوروی به دست آوریم. به هر صورت، لازم است هرچه زودتر یک قرار داد سه جانبه با ایران امضا شود تا، به این  ترتیب از وخامت وضع  و توسعۀ اغتشاشهای داخلی که منجر به قطع  راه ارتباط  با شما خواهد شد جلوگیری  به عمل آید.

* اسناد محرمانۀ  امپراطوری آلمان ( رایش سوم):

تلگراف رمز

آنکارا ، 22 مه 1941 ( 1/3/20)

شماره 592 از 22/5

ضمن دوبار گفت و گویی که با سفیر ایران داشتم معلوم  شد نگرانی بزرگی وجود دارد  که در جریان تصمیم گیریهای قطعی آلمان، در آیندۀ نزدیک، ایران به نحوی از اَنحا قربانی خواستهای روس‌ها  بگردد. شایعات متعددی دایر بر اینکه روسیه با حمله به سوی هند و  خلیج فارس به نبرد علیه  انگلیس خواهد پیوست هیچگاه تکذیب نشده‌است. چون در این  میان ضرورت جدی وجود دارد که روابط ایران با عراق، بویژه از نظر حمل و نقل مواد، روشن گردد. به سفیر ایران توضیح دادم که  من اطلاعی ندارم که آلمان قصد داشته باشد دوستانش را فدای منافع  دولتهای ثالثی بکند.

سفیر ایران امروز به من اطلاع داد که این اظهارات را به حکومتش تلگراف کرده‌است.

فون پاپن

* اسناد محرمانۀ رایش سوم:

 تلگراف رمز

ارسال ویژه 22 اوت 1941 (31 /5/20)

شماره 884 از 22/8

برای شخص سفیر

حکومت آلمان با رضایت کامل ملاحظه کرده که حکومت ایران طبق رهنمودهای شاه  تصمیم گرفته است سیاست  پیشینش را همچنان ادامه دهد و از حاکمیت ایران علیه هرگونه کوششی برای لطمه زدن  به آن دفاع کند. او ( حکومت آلمان) همچنین اطمینان داد که هوش و درایت شاه موفق خواهد شد وسایل  و راههایی برای حفظ حاکمیت سراسر ایران در برابر هرگونه تجاوز ازخارج  بیابد تا این برهۀ زمانی  به پایان رسد. برهه‌ای که در طی آن قدرتهای متخاصم آلمان می‌توانند فشار خود علیه تصمیم  حکومت ایران را موجه جلوه دهند. حکومت معتقد است که این برهۀ زمانی بسیار کوتاه خواهد بود . چنان که شاه اطلاع دارد، هم اکنون سپاهیان آلمان در نبرد علیه ارتش روسیۀ  شوروی عمیقاً  در اوکرائین پیش رفته‌اند و امروز به شمال شبه جزیرۀ کریمه رسیده‌اند. حکومت آلمان جداً مصمم است در همین پاییز سرزمینهای بیشتری از اتحاد شوروی را تسخیر کند.  کاری که با کاهش محسوس و روز افزون قدرت مقاومت  روس‌ها  آسانتر خواهد بود. کوشش انگلیسی‌ها برای ایجاد جبهۀ  تازه‌ای در قفقازعلیه ما، براثر برتری سپاهیان آلمان پیشاپیش محکوم  به شکست است. دولت آلمان مطمئن  است که شاه با  تمام قوا در برابر هرگونه کوششی از جانب انگلیس که ویرانیهای جنگ را به سرزمین ایران بکشاند خواهد ایستاد تا این  مرحلۀ پرخطر کوتاه بگذرد. شما موظفید این نظرها و اطمینانهای حکومت آلمان را به اطلاع  شاه برسانید و احساسات  دوستی و هم پیوستگی که پیشوا نسبت به شاه دارد را به او ابلاغ کنید.(1)

ریبن تروپ

** اسناد زیر به نقل از کتاب  جعفر مهدی نیا « نخست وزیران ایران» – جلد پنجم  می‌باشد:

 * تلگراف کفیل  وزارت  خارجه آمریکا ( سمنر ولز )

 به وزیر مختار  امریکا  در ایران ( دریفوس

واشنگتن – 23 ژوئن  1941 ( دوم  تیر 1320 ) – ساعت 5 بعد از ظهر

46 – وزارت خارجه از یک منبع موثق اطلاع حاصل  کرده‌است که آلمانیها یک نوع  ستاد کل در سفارت آلمان در تهران تشکیل داده و شعبات آن‌را در تجارتخانه‌های آلمانی در سراسر ایران دایر  نموده اند. خواهشمند است در باره  صحت این گزارش تحقیق نمایئد. ولز

* گزارش  وزیر مختار  آمریکا  در ایران ( دریفوس )  به وزیر  خارجه امریکا:

 تهران  28 ژوئن  1941 ( هفتم  تیر 1320 )

67 – (  پاسخ) شماره 46 وزارت خارجه مورخ 23 ژوئن ساعت 5 بعد از ظهر – این سفارتخانه و سفارت انگلیس نتوانستیم اطلاعات موثقی راجع  به تشکیلات  داخلی  سازمان ستون  پنجم  آلمان را در ایران بدست بیاوریم. همانطور که مکررآً گزارش شده شهرت دارد که سازمان مزبور تشکیلات وسیع دارد و در نقاط حساس(سوق الجیشی) موضع گرفته و خوب آماده و مهیا می‌باشد و گفته می‌شود که این سازمان می‌تواند در ظرف چند ساعت 500  نفر مأمور ورزیده و کاملاً مسلح در خیابانهای تهران وارد عمل کند. در حینی که امکان دارد یک نوع  ستاد کل درسفارت آلمان وجود داشته باشد احتمال بیشتر براین است که سازمان مزبور از نوع متعارف ستون پنجم نازی بوده و عمال و شعبات آن در کلیه تجارتخانه‌های مهم آلمانی در سراسر کشور  مستقرباشد. فعالیت‌های این سازمان از شروع  جنگ بین آلمان و روسیه خاصه  در میان روسهای سفید و ارامنه و عناصر ناراضی در شمال افزایش یافته است. البته پلیس ایران از فعالیت‌های ستون  پنجم با اطلاع است و عمال آن را تحت مراقبت گرفته و نقل و انتقال آن‌ها را محدود ساخته ولی اقدامات آنها اسلوب و ترتیب ندارد و ضعیف‌تر از آن است که بتواند از قدرت بهم رساندن یک سازمان مؤثر و توانا که آماده است در موقع  مقتضی ضربت وارد  آورد جلوگیری کند. گفته می‌شود بعید نیست که موقع مقتضی هنگام نفوذ سپاهیان آلمان در قفقاز بدست آید.

دریفوس

*  تلگراف کفیل وزارت خارجه امریکا( سمنر ولز):

 به وزیر مختار امریکا در ایران ( دریفوس )

واشنگتن – 24 ژوئیه 1941 ( دوم مرداد 1320)

58 – عطف به تلگراف  شماره 46  وزارت  امور خارجه  مورخ 23 ژوئن  ساعت 5 بعد از ظهر و عطف  به گزارش شماره 67 شما مورخ 28 ژوئن  ساعت 11 صبح – وزارت خارجه علاقمند  است که شما به سعی و اهتمام خود برای بدست آوردن اطلاعات موثق و قطعی و مشخص درباره خصوصیات و وسعت دامنه فعالیت شایعه وجود ستون پنجم آلمان درایران ادامه دهید و تعیین نمائید دولت ایران برای جلوگیری از این فعالیت‌ها چه اقداماتی بعمل آورده‌است.

ولز

   تلگراف وزیر مختار امریکا  در عراق نابنشو بوزیر  خارجه امریکا بغداد  – 28  ژوئیه 1941 ( ششم  مرداد 1320 )- ساعت 4 بعد از ظهر ( روز 29 ژوئهی  ساعت ساعت 15 : 5 صبح دریافت شد)

215 – رئیس ستاد انگلیس (/) امروز صبح به من اطلاع داد که انگلیس بدولت ایران اولتیام  فرستاده  که جهانگردان آلمانی را که تعدادشان  به2500 تن برآورد شده از ایران خارج نماید .  قوای او ماه اوت به داخله ایران حرکت می‌کند و ابتدا آبادان و مناطق نفتخیز اطراف را اشغال و شاید تهران را بمباران نماید. در مورد افغانستان نیز چنین اقدامی در نظر گرفته شده‌است. زیر افغانستان « فن هن تیک» که کلنل  لورنس آلمان در ایران در جنگ اخیر بوده به وزیر مختاری قبول کرده‌است.  انیس( سرگرد  انیس – وابسته نظامی امریکا در عراق) تقاضا دارد مراتب به اطلاع  وزارت جنگ رسانیده شود.  رونوشت  به تهران ارسال  می‌شود.

نابنشو

* گزارش  وزیر مختار امریکا  در ایران ( دریفوس ) بوزیر  خارجه امریکا

تهران – 29  ژوئیه 1941 ( هفتم  مرداد 1320 )

82 – در پاسخ شماره 215 بغداد ساعت 4 بعد از ظهر –  درحینی که من اطلاع قطعی دارم که وزیر  مختار انگلیس ( سر ریدر بولارد ) و سفیر کبیر  شوروی  مشترکاً  دولت ایران را تحت  فشار  قرار داده اند که آلمانیها را از ایران بیرون کند. راجع به شایعه  تسلیم اولتیماتوم که متکی به تهدیدهای  نظامی  و یا اقتصادی باشد  تأییدی  بدست  نیاورده م. وزیر مختار انگلیس که با من همکاری کامل دارد گزارش ( شایعه )  را تکذیب  می‌کند  ولی محرمانه  به من اطلاع  می‌دهد  که او  و سفیر کبیر شوروی  ایرانیها را سخت تحت فشار قرار داده اند  که چهار پنجم آلمانیها  را از ایران خارج نمایند- گواینکه او امیدی  ندارد  که بتواند به مقصوذد برسد – با اینکه  نخست وزیر ( علی منصور) شخصاً  بمن اطلاع  داد که قبول خواسته‌های  انگلیس  بعقیده  وی مخالف بیطرفی خواهد بود – وزیر مختار انگلیس امروز  بمن  گفت  که او هم اکنون  قول گرفته  که 13 نفر از اتباع  آلمانی  فوراً اخراج  شوند و  یازده نفر دیگر  از جمله  افرادی که در ایستگاه رادیو کارمی‌کنند هفته  آینده اخراج شوند.  همه جا شایعه است که انگلیسها  بزودی به ایران حمله  خواهند نمود با اینکه من حمله  را خارج از حد  امکان نمی دانم یقین دارم چیزی بصورت اولتیماتوم  داده نشده‌است.

راجع  به تلگراف  شماره 58  وزارت خارجه  مورخ 28 ژوئیه  ساعت 7 بعد از ظهر اشعار  می‌دارد که نه این سفارتخانه و نه افسر اطلاعات ( انتلیجنس) سفارت انگلیس اطلاعاتی در باره وجود  نوعی ستاد کل در سفارت آلمان بدست  نیاورده ایم و نخست وزیر معتقد است که چنین چیزی وجود  ندارد.

شهرت دارد که کموتا و مایر از افراد  سپاه طوفان که آشکارا و علنی از طرف شرکت حمل و نقل شکرس استخدام شده اند در رأس یک سازمان فعال و توانا قرار دارند. این سازمان شعباتی در سراسر  کشور دایر کرده و اعضای  خود را در نقاط حساس  گماشته  و به آنها دستور داده که وظیفه شان  در  روز عمل و اقدام چه خواهد بود معهذا سفیر کبیر ترکیه و ناظران مطمع دیگر معتقدند که در باره قدرت و وسعت سازمان ستون  پنجم  آلمان بوسیله تبلیغات اغراق و مبالغه شده  است. نخست وزیر  تعداد آلمانی‌ها را در ایران 700  نفر – انگلیسها دو الی سه هزار نفر  و عده ای  دیگر آن را 1200 الی1500 نفر میدانند بسیاری از آن ها واقعاً از طرف دولت و یا تجارتخانه های آلمانی استخدام  شده اند و حال آن که عده دیگر مشاغل علنی و آشکار در  شرکتهای مختلف المانی دارد ولی تعداد توریست ها – اگر  وجود  داشته باشد – بسیار کم  است.

نخست  وزیر بمن اطمینان می‌دهد که خطر  فعالیت  های  ستون  پنجم  مکرراً  به او گوشزد  شده و  پلیس ایران اتباع آلمانی را تحت مراقبت دقیق قرار داده و رقت  و آمد  آنها را  در داخله  کشور محدود  ساخته  و به درخواست های جدید برای ورود  به ایران  با دقت بسیار رسیدگی می‌کند  به وی اضافه  کرد که هر  یک از آنها که معلوم شود  داخل  در فعالیت های غیر قانونی شده بی درنگ از ایران اخراج  خواهدند شد.

رونوشت به بغداد ارسال  می‌شود.

دریفوس

*یادداشت  گفتگو

بقلم : اینگ  معاون  اداره امور  خاور نزدیک  وزارت  خارجه آمریکا

واشنگتن 29 ژوئیه 1941 ( هفتم  مرداد 1320)

شرکت کنندگان در گفتگو عبارت بودند از :

آقای  نویل باتلر وزیر مختار انگلیس  در امریکا

آقای مورای ( ولاس مری  رئیس  اداره  امور خاورمیانه در وزارت  امورخارجه  امریکا)

آقای الینگ ( معاون  اداره  امور خاور نزدیک در وزارت  خارجه امریکا)

   آقای باتلر اظهارداشت که چند روز پیش آقای مائیسکی سفیر کبیر شوروی در لندن به آقای ایدن ( وزیرامور خارجه انگلیس) پیشنهادکرد که دولتهای انگلیس و شوروی نمایندگان مشترکی نزد دولت  ایران بفرستند و مسرانه از دولت ایران بخواهند که خود را از شر وجود پینج الی ده هزار عمال  آلمانی که در ایران فعالیت می‌کنند خلاص کند. آقای باتلرگفت که آقای ایدن با این پیشنهاد موافقت  نمود و یک یا دو روز پیش نمایندگان مشترک در تهران نزد دولت ایران رفتند. او گفت ایران در جواب خود تعهدی  نداده است.

گزارش  وزیر مختار امریکا در ایران( دریفوس)

به وزیر خارجه امریکا

 تهران اول اوت1941( دهم مرداد 1330 ) – 12 ظهر( روز دوم مرداد ساعت 8 بعد ازظهر دریافت شد)

84 – خبر گزاری رسمی ایران دیروز شرحی درجواب گزارشهای مطبوعاتی و رادیوهای خارجی راجع به خطر آلمانیهای مقیم ایران دراین کشورمنتشر ساخت. این شرح می‌گوید که اخبار و گزارشهای منتشره با حقیقت تطبیق نمی‌کند و تعداد آلمانیها را در ایران مبالغه جلوه می‌دهد و دولت  فهرستی از کلیه خارجی‌ها مقیم ایران در اختیار دارد و آنها را مراقبت می‌نماید و اعمال هیچیک از اتباع  خارجی از نظر پوشیده نمی‌‌ماند و به هیچ  یک ازآنها  اجازه  داده نمی‌شود  که اعمال خلاف  قانون مرتکب  شوند و دولت همچنان نگهبان و حافظ حقوق قانونی ساکنان کشورمی‌باشد.

    این شرح نسبت به اتنتشارات شدید‌الحن و تند سابق مبنی بر اینکه ایران بهر قیمت که شده از بیطرفی  خود در مقابل هر قدرت خارجی  دفاع خواهد نمود ملایمتر و آشتی پذیرتر می‌باشد و سیاست بیطرفی  محکم  ایران در نتیجه سازش اخیر انگلیس  و روسیه  دچار اشکال شده‌است. قرائن  روز افزون  چند روز اخیر نشان می‌دهد که ایران تحت فشار قرارگرفته  که با انگلیس همکاری نزدیکتری داشته  باشد. همان‌طور  که در گزارش شماره 82 این سفارت اطلاع  داده شد، انگلیسها قول گرفته‌اند  که 24  نفز از آلمانیها  از ایران  اخراج  شوند و شایع است که عده‌ای بیش از اینها  در تدارک  ترک ایران می‌باشند و احتمال دارد اخطار به ایران  یک قسمت از جنگ  اعصاب و مقدمه ادامه  اقدامات شدیدتر باشد تا ایران به همکاری تن دردهد. اوضاع محلی  روشن نیست  گزارشهای دیگری  به محض اینکه وضع  روشن  شود ارسال  خواهد شد.

  دریفوس

* گزارش وزیر  مختار امریکا  در ایران ( دریفوس )  به وزیر  خارجه امریکا

تهران –  دوم اوت 1941 ( یازدهم  مرداد 1320) – ظهر ( روز – سوم  اوت  ساعت 53 : 3 بعد از ظهر دریافت شد)

86 – پیرو شماره 86 این سفارت مورخ 12 ظهر اول اوت باستحضار می‌رساند  که دیشب  مذاکرات مفصل و بی‌پرده‌ای با نخست وزیر بعمل آوردم. ابتدا وی آغاز مطلب کرد و گفت  بی‌نهایت علاقمند است که نظر ایران را برای دولت آمریکا روشن سازد و باین  جهت مرا از  تحولات  و پیش آمدها مطلع خواهد ساخت . او اعتراف کرد  که هم  روسها و هم انگلیسها سخت  اعمال نفوذ می‌کنند که ایران هشتاد درصد آلمانیها را از کشور اخراج  کند. وی گفت فشار و اعمال نفوذی که بعمل می‌آید شدید است و صورت رسمی‌دارد ولی توأم با تهدیدهای نظامی و اقتصادی نیست – کواینکه اضافه کرد که وی (نخست وزیر) بیم دارد که دولت ایران نظر به سیاست بی‌طرفی دقیقی که پیش گرفته و از لحاظ اینکه می‌خواهد به عهد و پیمان خود با آلمان وفادار بماند نمی‌تواند به این تقاضای غیرعادی تن دردهد. وی این توقع را که بنظر او تنها از ناحیه انگلیسها سر چشمه گرفته امری فوق‌العاده غیر منصفانه و خلاف عدل نامید. وی به نمایندگان سیاسی انگلیس و روسیه  اطلاع داد که ایران نمی‌تواند تقاضای آنها را قبول نماید ولی اوهر آلمانی را که از روی مدرک و دلیل معلوم شود داخل در فعالیت‌های غیرقانونی شده از کشور بیرون خواهد نمود. وی گفت که آلمانیها تهدید کرده‌اند که اگرخواسته‌های انگلیسها مورد قبول واقع شود آلمان مناسبات خود را با ایران قطع خواهد کرد. نخست وزیر اگرچه تند و سر سخت و محکم است ولی قرائتی نشان می‌دهد که رو به ضعف می‌رود. مثلاً اظهار داشت که برای حل مشکل وی به انگلیسها قول داده که بتدریج آلمانیهای استخدام شده از طرف دولت را که بشود از خدماتشان صرف نظر نمود از کار برکنار خواهد ساخت. بنظر نمی‌رسد که ایرانیها بتوانند فشار شدیدتری را از ناحیه  دو همسایه قوی و نیرومند خود تحمل  نمایند. حالا معلوم  نیست که این کشور به خیر و  خوشی تسلیم  خواهد شد و یا تظاهر به مقاومت خواهد نمود.  روزنامه  اطلاعات در سر مقاله دیروز خود خبر گزاری فرانسه آزاد  را که اخبار مجعولی در باره فعالیت‌های  آلمانیها در ایران انتشار داده و کوشش نموده یک کشور صلح دوست  را گرفتار جنگ کند سخت مورد حمله قرار داده است. نخست وزیر نیز که  شاید عامل انتشار سرمقاله اطلاعات بوده همین احساسات را در ضمن گفتگو با من ابراز  نمود.

دریفوس

* گزارش سفیر کبیر  امریکا  در انگلستان ( وینانت) به وزیر خارجه امریکا

لندن – هشتم  اوت 1941 ( 17 مرداد 1320) – ساعت 10 بعد از ظهر ( روز هشتم اوت ساعت 55: 9 بعد از ظهر در یافت شد)

3511 –  وزیر خارجه و معاون  وزارت خارجه ( امریکا) – امروز بعد از ظهر آقای ایدن را بنا  بخواهش خود او در دفترش ملاقات کردم. او متن پیامی را که به وزیر مختارانگلیس درتهران  فرستاده میشود را به من داد. این پیام به وزیر مختار انگلیس در تهران دستور می‌دهد  که روز16 اوت ( 25  مرداد) یادداشت  مفصلی در باره وجود آلمانیها در ایران و ضرورت اخراج  آنها از  ایران  به دولت  ایران تسلیم کند. از وزیر مختارانگلیس همچنین خواسته شد در صورت امکان یک نسخه از یادداشت  مزبور را در همان زمان به خود شاه ( رضا شاه)  تسلیم  نماید و یا لااقل  ترتیبی دهد که یک نسخه  از آن  بدون معطلی بدست شاه برسد. متن یادداشتی که قراراست به دولت ایران تسلیم شود پس از اشاره به اظهارات مداوم دولت ایران مبنی بر اینکه علاقمند است رویه بی‌طرفی خود را حفظ  کند و از  حوزه مخاصمات جنگ کنونی بر کنار  بماند، خاطر نشان می‌سازد که کشورهای دیگر نیز از زمانی  که مورد  حمله و تهاجم  قوای  مسلح  آلمان قرار گرفته‌اند، همین علاقه و تمایل  را دارند.  با توجه  به این حقیقت غیر قابل انکار، دولت انگلیس احساس می‌کند که مجبور است پاره‌ای نکات و مسائل را با روحی فوق‌العاده  دوستانه به میان آورد و توجه دقیق دولت ایران را نسبت  به آن نکات و مسائل جلب نماید. دولت تأیید می‌نماید مورد تأکید قرارمی‌دهد واعلام می‌دارد که علیه استقلال سیاسی ایران  هیچگونه نقشه‌ای ندارد. دولت انگلیس خاطر نشان می‌سازد که معهذا با پیش آمد جنگ معلوم و آشکار شده  که یک خطر جدی متوجه ایران و منافع انگلیس گردیده است و یادآور می‌گردد که در ماه ژانویه  گذشته دولت انگلیس نگرانی شدید خود را در مورد عده زیادی از اتباع آلمانی که اجازه یافته‌اند در ایران اقامت کنند به اطلاع مقامات ایرانی رسانید و این نگرانی  دولت انگلیس در فرصت‌های بعدی مجدداً برای دولت ایران به اثبات رسید.  چنین پیداست که دولت ایران عاقلانه بودن نظر یشنهادی دولت انگلیس را درک کرده و تشخیص داده‌است  که تعداد آلمانیها باید خیلی تقلیل داده شود و نشان‌داد که اقداماتی بعمل می‌آورد تا آن عده از آلمانیها که پروانه  اقامتشان منقضی شده و یا رفتارشان مظنون واقع گردیده و یا بجای آنها می‌توان ایرانیها را گماشت،  ایران را هر چه زودتر ترک نمایند.

    دولت ایران همچنین قبول کرده که تعهد دارد فعالیت‌های آن عده را که در ایران باقی می‌مانند  تحت کنترل شدید قراردهد. معهذا تعداد آلمانیهایی که کشور را ترک گفته‌اند معدود بوده‌است و دولت انگلیس مشاهده می‌کند که دولت ایران هنوز فوریت این مسئله و اهمیتی را که آن در نظر دولت انگلیس دارد تشخیص نداده‌است. با این وضع دولت انگلیس مجدداً و بنحوی بسیار رسمی و موکد توصیه می‌کند که به افراد آلمانی گوشزد شود  که بدون  تأخیر و تأمل  ایران را ترک  کنند. هرگاه دولت ایران مایل باشد که چند تن از افراد  فنی آلمانی را که اکنون  در رشته‌ای مهم صنعتی مشغول خدمت می‌باشند بطور موقت در ایران نگاهداری کند، دراین صورت، تقاضا می‌شود که فهرست  کاملی از متخصصین فنی مزبورکه دولت ایران علاقمند است در کشورباقی بمانند با تعیین دقیق نوع کاری که آنها انجام می‌دهند به وزیر مختار انگلیس در تهران تسلیم  نماید. دولت انگلیس انتظار دارد که  تعداد این قبیل اشخاص حتی‌المقدرور معدود باشد. هیچیک از افراد فنی آلمانی که به این ترتیب در ایران باقی  می‌مانند  نباید در کارهای  مربوط  به شبکه  ارتباطات ایران –  راه آهن – راه شوسه – تلگراف و تلفن و بی‌سیم  و یا در جاهای که  فعالیتی‌های زیان بخش  آنها در یک دوره  بحرانی  ممکن است حیات ملی ایران  را فلج  کند به  کار گماشته  شوند. تقاضا می‌شود در مورد پناهندگانی  که از عراق  فرار کرده‌اند نیز اقدامات مشابهی بعمل‌آید و خاطر نشان می‌گردد که دولت ایران  صریحاً تعهد گرده‌است که اقدامات مؤثر بعمل  آورد و مانع  گردد از اینکه  این قبیل  پناهندگان  خاک ایران را برای دسائسی علیه عراق و متفقین  مورد استفاده  قراردهند . تلگراف  جداگانه‌ای که در تعقیب پیام  فوق به وزیر مختار انگلیس در تهران مخابره شده باو  اطلاع میدهد که وی در مذاکرات  خود با دولت  ایران  در مورد  پیشنهاد مجاز  بودن بعضی  از کارشناسان فنی آلمانی برای باقی ماندن  در ایران این نکته را باید  در خاطر داشته باشد که هدف انگلیس این است که تعداد آلمانیها  به چهار پنجم  تقلیل  پیدا کند. خاط نشان شده که در یادداشت ارسالی وقت و مدت تعیین نشده‌است. زیرا در نظر نیست در یادداشت مزبور جنبه اولتیماتوم  پیدا کند.  معهذا به وزیر مختار انگلیس  گفته شده  که در مذاکرات  خود تصریح  کند که دولت انگلیس  امیدوار است دولت ایران بیدرنگ اطمینان دهد که تعداد آلمانیها تا 31  اوت ( نهم شهریور 1320)  به 80 درصد تقلیل داده خواهد شد. آقای ایدن به من اطلاع داد که به نماینده شوروی در تهران نیز دستور داده شده که همین مطالب را بگوید و گفت که خیلی کمک خواهد بود اگربه وزیر مختار امریکا در تهران اجازه داده شود که به دولت ایران بگوید که بعقیده وی نظر انگلیس نظری صحیح و ضرروی است و دولت ایران باید با آن موافقت کند. ایدن گفت که انگلیسها و روسها هر دو تأکید خواهند کرد که هیچ  نوع مطامع ارضی در ایران ندارند و گفت که دولت روسیه چندی  پیش صریحاً به دولت انگلیس اطمینان داد که هیچ نوع طمعی به خاک ایران  ندارد و هدف  آن دولت تنها این است  که  آلمانیها را از ایران بیرون کند.

   از این اقدامی که در ایران بعمل می‌آید ترکها را در جریان  گماشته اند. ایدن گفت که ترکها  این اقدام  را نمی‌پسندند. زیرا آنها  نسبت  به مقاصد  روسها  در ایران  ظنین می‌باشند.  وی امیدوار است که به سفیر کبیر ما در آنکارا اجازه داده شود که بیان کند که اقدام  مزبور به حکم ضرورت  اتخاذ  شده و منظور از آن لطمه وارد آوردن به وضع و موقعیت سیاسی ایران نیست. بمنظور اینکه سوء ظن ترکها  نسبت به روسها احتمالا بیشتر تخفیف پیدا کند دولتهای انگلیس و روس موافقت کرده‌اند که اعلامیه  یک جانبه محرمانه‌ای تسلیم دولت ترکیه کند. این اعلامیه  کار مهمی است از جانب روسها زیرا  هرگونه  مقاصد تجاوزآمیز و یا ادعا بر بغازها را از جانب روسیه طرد و نفی می‌کند .در اینجا  تصور می‌شود  که اعلامیه روسها  در آنکارا چون در واقع  با اعلامیه مشابهی  از جانب  انگلیسها توأم  است وزن و اثر بیشتری داشته باشد. زیرا ترکها گمان نمی‌کنند که انگلیسها نقشه‌ای پنهانی برای بغازها داشته باشند. شرح زیر متن انگلیسی اعلامیه پیشنهادی دولت شوروی به ترکیه است که آقای ایدن به من داد: « دولت شوروی وفاداری خود را به قرار داد مونترو ( منعقده در بیستم ژوئیه 1936) تأیید می‌کند و به دولت ترکیه اطمینان می‌دهد که هیچگونه  مقاصد  تجاوز آمیز و یا هیچگونه ادعائی نسبت به بغازها ندارد. دولت شوروی و همچنین دولت اعلیحضرت بریتانیای کبیر آماده اند که در کمال دقت تمامیت ارضی جمهوری ترکیه را رعایت نمایند. دولت شوروی و همچنین دولت اعلیحضرت بریتانیای  کبیر تمایل دولت ترکیه را مبنی  بر اینکه گرفتار جنگ  نشود  کاملاً درک می‌کنند و در عین حال  آماده می‌باشند در صورتیکه  ترکیه  از طرف  هر دولت  اروپائی  مورد  حمله قرارگیرد  به دولت ترکیه  هر نوع کمک و مساعدت  نمایند.»

    ایدن می‌گوید دولت وی امیدوار است که اقدام مستقیم در ایران ضرورتی پیدا نکند معهذا آنها (  انگلیسها) باید این امکان را در نظر بگیرند  که آلمانیها  ممکن  است به قفقاز  و سرحدات  ایران برسند ( بنابراین ) نمی‌تواننند اجازه  دهند  که کانون خطرناک  کارشناسان  فنی آلمانی و عمال سیاسی آنها که اکنون در ایران می‌باشند  درآن  کشور باقی بمانند. از او استنباط کردم که روسها نیز در این باره  با وی هم عقیده می‌باشند. اگر وزارت خارجه امریکا احساس کند که می‌تواند با تقاضای آقای ایدن مبنی بر اقدام آمریکا در تهران و آنکارا موافقت کند موجب تشکر خواهد بود مراتب تلگرافاً  به اطلاع  این جانب  رسانیده شود.

متن کامل یادداشت با یپک هوائی آینده تقسیم می‌کند.

 وینانت

---

• بازنشر از سایت انقلاب اسلامی