شاه کمی قبل از پیروزی انقلاب: افسرده، ناتوان و بدون گزینه

سایت روزنامه انقلاب اسلامی در هجرت: در سالگرد انقلاب 1357، سند ویکیلیکس گزارش سفیر امریکا در ایران، سلیوان، به مقامات کشورش در 7 دی 1357، را منتشر می‌کنیم. این سند نشان می‌دهد که شاه دیگر هیچگونه گزینه‌ای در اختیار نداشت تا بتواند سلطنتش را نجات دهد. در واقع تنها گزینه‌ای که شاه به آن متمایل بود، گزینه «پنجه آهنین» بود که آن‌هم با حکومت نظامی و آوردن اویسی شکست خورده بود. با اعتصاب عمومی و مخالفت همگانی مردم، شاه بر هیچ نهادی، از جمله ارتش، دیگر کنترل نداشت و به ناچار کشور را ترک کرد.

گزینه های شاه

28 دسامبر 1978

سری

1- کشور ایران به حالت رکود درآمده است. ظرف چهل و هشت ساعت آینده باید منتظر بود که تمامی ادارات و دوایر خدماتی اصلی در اکثر مراکز پر جمعیت از کار بیفتند. پیشاروی این وضعیت، شاه با بی‌تصمیمی خود، درمانده گشته‌است.

2- بنظر می‌آید شاه قادر نشده‌است خود را متقاعد کند دستور اجرای گزینه پنجه آهنین را که اول خود در نظر گرفته بود، بدهد. هر چند که بعلت وضعیتی که بر میدان های نفتی و تصفیه خانه ها و بوروکراسی حاکم است، سئوال برانگیز است که آیا بکار بردن پنجه آهنین هنوز راه حل است؟

3- ژنرال اویسی با شاه در بعد از ظهر 27 دسامبر ملاقات داشته‌است. ممکن است او متوجه تمایل شاه شده‌ باشد. من از آرمیش ماگ  MAAG خواستم تا با اویسی ملاقات کند. تا هم با او تبادل نظر کند و هم او را مطمئن سازد که ایالات متحده امریکا به حمایت خود از تمامیت ارتش، بدون توجه به هر چه پیش آید، ادامه خواهد داد. این ملاقات هم‌اکنون که این گزارش نوشته می‌شود در حال انجام است.

4- من 2 علامت دیگر در اختیار دارم که مشخص می کنند شاه در چه جهتی حرکت می‌کند و تمایل او کدام است. علامت اول این است که کنسول به درخواست فوری دربار برای ملکه مادر و اطرافیانش برای 27 دسامبر، ویزا به قصد لس آنجلس صادر کرده‌است.دربار اصرار کرده‌است که ویزاها در همین بعد از ظهر بدست آنها برسد. بنابر این فکر می‌کنم که او و اطرافیانش امروز صبح ایران را ترک کرده‌اند. علامت دوم، پیامی است که امروز صبح 28 دسامبر از امینی دریافت کردم. او گفت شاه که خیلی افسرده بوده در شب 27 دسامبر به او تلفن کرده و گفته‌است که نمی‌داند چکار کند و از امینی مشورت خواسته است. امینی هم توصیه قبلی خود را تکرار کرده است: او به عقب بکشد و شورای سلطنت را تشکیل دهد و به تعطیلات برود. شاه از امینی خواسته که صبح 28 دسامبر به ملاقات او برود تا در این زمینه با او صحبت کند. من بر این فرض هستم که همین الآن این ملاقات در حال انجام است.

6- با توجه به تمامی علامتهای بالا و وضعیت موجود، من فکر می‌کنم ما با سرعت به موقعیتی نزدیک می‌شویم که در آن شاه باید در باره یکی از راه حل ها تصمیم بگیرد تا مگر قانون اساسی و سلطنت را حفظ کند. بنابراین، در مدتی که در تعطیلات بسر می‌برد، مسئولیتهایش را به شورای سلطنت بسپرد. در این مرحله بنظر می‌آید که انتخاب چندانی برای او نمانده‌ است.

7- اگر او به این جهت حرکت کند و بنایش بر این شود که این کار را بکند، موفقیتش بیشتر بستگی به آن دارد که چطور ماهرانه آن‌را انجام دهد. اگر او شورای سلطنت را تشکیل دهد و قدمهای مناسب را بردارد تا که نیروهای ارتش از هم نپاشند و تمامیت آن حفظ شود و او موفق شود حکومت نظامیِ فعلی را با حکومتی غیر نظامی جانشین کند، زمانی که نظم برقرار و چرخهای تولید دوباره بکار می‌افتند، او می‌تواند، با کنار کشیدن، بعنوان راه حل یا مرکز مخالفت، زیر پای خمینی را خالی کند. در این حالت همانطور که تمامی میانه روهای مختلف مخالف به امریکائی‌ها گفته‌اند، یک دولت ملی می‌تواند تشکیل شود. دولتی می‌تواند تشکیل شود که همان تمایل فعلی به غرب را که رژیم دارد، حفظ کند. چنین راه‌حلی حداقل می‌تواند این امکان را که بعدها شاه مشروطه به ایران برگردد، حفظ کند. یا می‌تواند سلسله سلطنتی را بشکلی حفظ کند که پسرش به سلطنت برسد.

8- اگر او تصمیم به استعفا بگیرد، ما با یک موقعیت غیر قابل پیش‌بینی مواجه خواهیم شد که در آن نیروهای ارتش، مخالفین میانه‌رو و روحانیت وارد میدان خواهند شد. در این وضعیت، باز هم ارتش اهمیت بیشتری خواهد داشت و همکاری نزدیک ما با آن حتی اهمیت بیشتری خواهد داشت.

9- بر اساس صحبتهائی که شاه با امینی داشته و صحبتهای که من با او داشته‌ام، من بر این باورم که ما می‌توانیم مطمئن باشیم گزینه‌ای که شاه در سر دارد، حفظ سلطنت و سلسله سلطنتی است. چگونه او و میانه روها قادر خواهند بود آن را سامان ببخشند، بعدا خواهیم دید. میانه رو ها اصرار بر سرعت عمل و اقدام فوری دارند. زیرا از آن ترس دارند که تظاهرکنندگان که در حال حاضر خیابانهای تهران را اشغال کرده‌اند از کنترل ملاها بدر آمده و تحت کنترل توده‌ای‌ها قرار گیرند. میانه‌روها بر این نظرند که اکثر تظاهرکنندگان در خیابانها، تظاهرکنندگان با تجربه هستند که از امریکا و کشورهای غربی برگشته و کمونیستها آنها را بخدمت گرفته‌اند. آنها در اردوهای مختلف مثل ISA تعلیمات نظامی دیده‌اند. میانه‌روها می‌گویند این فعالیت‌ها در خیابانها زمانی شروع شد که دانشجویان با استفاده از بسته شدن دانشگاه‌ها و موسسات مختلف در تعطیلات کریستمس سال مسیحی به ایران برگشتند.

10- آرمیش MAAG  همین الآن تلفن کرد که در راه بازگشت سفارت است تا ملاقاتش با اویسی را گزارش کند. تا یک ساعت دیگر، با رسیدن او به سفارت، ما اطلاعات بیشتری در باره این موضوع پیدا خواهیم کرد.

سلیوان

1. THE IRANIAN NATION IS GRINDING TO A HALT. WITHIN FORTYEIGHT HOURS, ESSENTIAL SERVICES CAN BE EXPECTED TO EVAPORATE IN MOST MAJOR POPULATION CENTERS. IN THE FACE OF THESE CIRCUMSTANCES, THE SHAH REMAINS PARALYZED BY INDECISION. 2. IT SEEMS APPARENT THAT SHAH HAS NOT BEEN ABLE TO BRING HIMSELF TO ORDER THE IRON FIST OPTION WHICH HE HAS PREVIOUSLY CONSIDERED. MOREOVER, GIVEN SITUATION IN OIL FIELDS, REFINERIES, AND BUREAUCRACY, IT IS QUESTIONABLE WHETHER IRON FIST POLICY IS ANY LONGER A FEASIBLE ALTERNATIVE. 3. GENERAL OVEISI MET WITH SHAH AFTERNOON DECEMBER 27. SINCE HE PRESUMABLY HAS RECEIVED IMPRESSION OF WHICH WAY SHAH MAY BE LEANING, I HAVE ASKED CHIEF ARMISH/MAAG TO MEET WITH HIM, TO SHARE VIEWS, AND TO ASSURE HIM OF CONTINUING U.S. SUPPORT FOR INTEGRITY OF IRANIAN ARMED FORCES NO MATTER WHAT EVENTUATES. THAT MEETING IS IN PROGRESS AS THIS MESSAGE IS BEING WRITTEN. 4. I DO HAVE TWO OTHER INDICATORS WHICH SUGGEST DIRECTION IN WHICH SHAH MAY BE MOVING. FIRST IS FACT THAT OUR CONSULATE, AT URGENT REQUEST OF IMPERIAL COURT, ISSUED VISAS EVENING DECEMBER 27 TO QUEEN MOTHER AND HER ENTOURAGE, WITH DESTINATION LOS ANGELES. COURT STRESSED URGENCY THAT VISAS BE IN THEIR HANDS THAT EVENING. HENCE, I ASSUME SHE AND HER PARTY LEFT IRAN EARLY THIS MORNING. SECOND INDICATOR IS MESSAGE I RECEIVED MORNING DECEMBER 28 FROM ALI AMINI. HE SAID HE HAD BEEN TELEPHONED EVENING DECEMBER 27 BY VERY DEPRESSED SHAH WHO SAID HE DID NOT KNOW WHAT TO DO AND ASKED FOR AMINI’S ADVICE. AMINI REPEATED HIS EARLIER ADVICE THAT SHAH “STEP ASIDE,” FORM REGENCY COUNCIL, AND GO ON VACATION. SHAH ASKED AMINI TO COME DISCUSS HIS SUGGESTION MORNING DECEMBER 28, AND I ASSUME THAT MEETING IS ALSO IN PROGRESS. 6. FROM ALL FOREGOING FACTORS, I BELIEVE WE ARE FAST APPROACHING SITUATION IN WHICH SHAH MAY DECIDE TO TRY ONE OF THE VARIOUS FORMULAE WHICH ARE DESIGNED TO PRESERVE THE CONSTITUTION, RETAIN THE SHADOW OF THE MONARCHY, AND PUT HIS FUNCTIONS IN THE HANDS OF A REGENCY COUNCIL WHILE HE “GOES ON VACATION.” AT THIS STAGE, HE APPEARS TO HAVE VERY LITTLE OTHER OPTION LEFT. 7. IF HE DOES MOVE IN THIS DIRECTION, MUCH WILL DEPEND ON HOW NEATLY HE DOES IT. IF HE ESTABLISHES THE COUNCIL, TAKES APPROPRIATE STEPS TO PRESERVE THE INTEGRITY OF THE ARMED FORCES, AND ASSURES AN ORDERLY TRANSITION FROM THE CURRENT GOVERNMENT PLUS MARTIAL LAW TO A RESPONSIBLE CIVILIAN GOVERNMENT ONCE ORDER AND PRODUCTION ARE RESUMED, HE COULD CUT THE GROUND OUT FROM UNDER KHOMEINI BY REMOVING HIMSELF AS THE ISSUE OF DISSENT. IN THIS EVENT, AS ALL MANNER OF MODERATE OPPOSITIONISTS HAVE BEEN TELLING US, THERE COULD BE A NATIONAL IRANIAN STATE WHICH WOULD ESSENTIALLY MAINTAIN ITS CURRENT PRO-WESTERN ORIENTATION. SUCH A FORMULA WOULD AT LEAST PRESERVE THE POSSIBILITY THAT HE MIGHT LATER RETURN TO TEHRAN AS A CONSTITUTIONAL MONARCH. IF NOT, IT MIGHT PRESERVE THE DYNASTY IN SUCH FASHION THAT MONARCHY COULD BE SUBSEQUENTLY VESTED IN CROWN PRINCE. 8. IF, ON OTHER HAND HE MERELY DECIDES TO ABDICATE, WE WOULD HAVE A MORE UNPREDICTABLE SITUATION IN WHICH THE ARMED FORCES, THE MODERATE OPPOSITION, AND THE CLERGY WILL HAVE TO SORT THEMSELVES OUT. IN THAT EVENT, THE INTEGRITY OF THE ARMED FORCES WILL BECOME EVEN MORE SIGNIFICANT, AND OUR CLOSE ASSOCIATION WITH THEM WILL BECOME EVER MORE RELEVANT. 9. BASED ON THE FACT HE IS CONSULTING AMINI AND ON THE VARIOUS CONVERSATIONS I HAVE HAD WITH HIM ON THIS CONTINGENCY, I BELIEVE WE CAN SAFELY ASSUME THE SHAH WILL TRY TO EXERCISE THE OPTION WHICH ATTEMPTS TO PRESERVE THE MONARCHY AND THE DYNASTY. HOW WELL HE AND THE MODERATES WILL BE ABLE TO ARTICULATE THIS OPTION REMAINS TO BE SEEN. THE MODERATES STRESS THE URGENCY FOR EARLY ACTION BECAUSE OF THEIR FEAR THAT THE STREET MOBS WHO ARE CURRENTLY ROAMING TEHRAN ARE UNDER TUDEH CONTROL, AND HAVE ESCAPED THE INFLUENCE OF THE MULLAHS. IT IS THE MODERATE VIEW THAT MOST OF THOSE IN THE STREETS ARE EXPERIENCED DEMONSTRATORS, WHO HAVE RETURNED FROM THE U.S. AND WESTERN EUROPE, WHERE THEY HAVE BEEN RECRUITED BY THE COMMUNISTS AND DRILLED IN VARIOUS UNITS SUCH AS THE ISA IN THE U.S. MODERATES POINT OUT THAT CURRENT STREET ACTIVITY BEGAN WHEN STUDENTS RETURNED HOME FROM WESTERN INSTITUTIONS CLOSED FOR CHRISTMAS VACATION. 10. CHIEF ARMISH/MAAG HAS JUST TELEPHONED TO SAY HE IS ON WAY TO EMBASSY TO REPORT HIS MEETING WITH OVEIYI. WE SHOULD KNOW MORE WHEN HE ARRIVES IN ABOUT ONE HOUR. SULLIVAN